Wstęp

Zawód lekarza należy do grupy zawodów zaufania publicznego. Zawody zaufania publicznego to zawody, które mają szczególne znaczenie dla społeczeństwa i są regulowane przez prawo, często poprzez samorządy zawodowe. W Polsce do zawodów zaufania publicznego zalicza się profesje takie jak: adwokat, radca prawny, notariusz, komornik, lekarz, farmaceuta, pielęgniarka, położna, psycholog, architekt, inżynier budownictwa. Wykonywanie tego zawodu wiąże się z koniecznością przestrzegania przepisów prawa powszechnie obowiązującego oraz norm deontologicznych zawartych w kodeksach tworzonych przez samorząd lekarski

Podstawowym obowiązkiem lekarza, wynikającym zarówno z przepisów ustawowych, jak i etyki lekarskiej, jest zachowanie tajemnicy informacji związanych z pacjentem. W Słowniku Języka Polskiego „tajemnica” oznacza sekret lub wiadomość, której ujawnienie jest zakazane przez prawo[1]. Według innych źródeł tajemnica to sekret absolutny, czyli fakt nieznany nikomu w ogóle lub informacja znana tylko ograniczonemu kręgowi osób, przy czym ustalenie, czy w danym przypadku mamy do czynienia z wąskim kręgiem osób wtajemniczonych, czy też z informacją dostępną publicznie, będzie zależało od okoliczności danego przypadku[2].

Funkcją zakazów związanych z tajemnicami zawodowymi adwokata, radcy, prawnego, notariusza, lekarza, dziennikarza nie jest ochrona interesów osób, które te zawody wykonują, lecz nade wszystko ochrona osób, które w zaufaniu do publicznych funkcji adwokata, radcy prawnego, notariusza, lekarza, dziennikarza powierzają im wiedzę o faktach, z którą nie chcą na ogół dzielić się z innymi osobami. Gwarancja zachowania przekazanych informacji w tajemnicy jest podstawą wzajemnego zaufania i warunkiem swobodnego wykonywania wyżej wskazanych zawodów[3].

Należy podkreślić, iż tajemnica lekarska jest fundamentem zaufania między pacjentem a lekarzem, które jest niezbędne do prawidłowego stawiania diagnoz i leczenia[4] W tym miejscu należy wskazać, iż ryzyko upublicznienia wrażliwych czy poufnych informacji, takich jak informacje medyczne, mogłoby skłaniać pacjentów do zatajania istotnych informacji dotyczących stanu zdrowia.

Zgodnie z obowiązującymi przepisami konieczność zachowania tajemnicy lekarskiej nie ma jednak charakteru absolutnego, a polskie prawo przewiduje szereg wyjątków, wskazujących przypadki w których lekarz jest zwolniony z tego obowiązku.

Zasady dotyczące tajemnicy lekarskiej są uregulowane przede wszystkim w art. 40 Ustawy z dnia 5 grudnia 1996 roku o zawodach lekarza i lekarza dentysty (ZawLekU)[5] oraz w Kodeksie Etyki Lekarskiej[6]. Ponadto dodatkowe regulacje można znaleźć w Ustawie z dnia 6 listopada 2008 roku o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta[7] czy Ustawie z dnia 25 czerwca 2015 roku o leczeniu niepłodności[8].

W niniejszym opracowaniu zostanie omówiona kwestia relacji między obowiązkiem zachowania tajemnicy a potrzebą wykorzystania informacji dla celów dowodowych w postępowaniu karnym lub cywilnym oraz w celu obrony prawnej lekarza w związku z pozwaniem bądź oskarżeniem lekarza o błąd w sztuce lekarskiej lub pomówieniem o popełnienie takiego błędu.

Analiza przepisów dotyczących tajemnicy lekarskiej w ustawie o zawodzie lekarza

Podstawę prawną tajemnicy lekarskiej w polskim prawie stanowi art. 40 ust. 1 ZawLekU, zgodnie z którym lekarz ma obowiązek zachowania w tajemnicy informacji związanych z pacjentem, uzyskanych w związku z wykonywaniem zawodu. Obowiązek ten wynika z ustawowego wymogu dotyczącego każdego lekarza.

Zakres informacji objętych tajemnicą jest szeroki. Obejmuje on wszelkie informacje dotyczące danego pacjenta.

Tajemnica dotyczy również wszelkich innych informacji, których pacjent nie chciałby ujawnić nawet osobom najbliższym.

W świetle art. 40 ust. 1 ZawLekU tajemnica lekarska jest ujmowana jako obowiązek lekarza do zachowania w tajemnicy informacji związanych z pacjentem, a uzyskanych w związku z wykonywaniem zawodu. Na podstawie kryterium podmiotowego, zakres tajemnicy lekarskiej możemy podzielić na: fakty ustalone przez lekarza lub przekazane mu przez innego lekarza oraz fakty ujawnione przez pacjenta i inne osoby na jego żądanie. Tajemnicą lekarską objęte są zarówno wyniki przeprowadzanych badań jak i również diagnoza postawiona na ich podstawie, historia choroby i uprzednie postępowanie terapeutyczne, metody i postępy w leczeniu, wcześniejsze lub współistniejące schorzenia, hospitalizacje, przyjmowane leki. Rozciąga się to również na wszelkie materiały związane z postawieniem diagnozy lub leczeniem, a więc na zaświadczenia, notatki, kartoteki[9].

Obowiązek zachowania tajemnicy lekarskiej z zastrzeżeniem pewnych wyjątków trwa również po śmierci pacjenta (art. 40 ust. 3 Ustawy) .

Wyjątki od obowiązku zachowania tajemnicy lekarskiej zostały opisane w art. 40 ust. 2 ZawLekU.

Przepis ten przewiduje sytuacje, w których lekarz jest zwolniony z tego obowiązku.

Zgodnie z art. 40 ust. 2 pkt 1 ZawLekU lekarz jest zwolniony z tego obowiązku, gdy tak stanowią ustawy.

Z uwagi na przedmiot niniejszego opracowania najważniejszą ustawą zwalniającą z obowiązku zachowania tajemnicy jest Kodeks postępowania karnego[10], który w art. 180 § 2 przewiduje tryb zwalniania z obowiązku zachowania przez lekarza tajemnicy, gdy wymaga tego dobro wymiaru sprawiedliwości, a okoliczności za pomocą innego środka dowodowego nie można ustalić. Dokładne przesłanki zwolnienia na podstawie art. 180 § 2 kpk zostaną omówione poniżej.

Kolejnym przykładem takiej regulacji jest ustawa o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi, która nakłada na lekarza obowiązek zgłoszenia w ciągu 24 godzin przypadku podejrzenia lub rozpoznania choroby zakaźnej właściwemu powiatowemu inspektorowi sanitarnemu[11].

Innym przykładem jest regulacja dotycząca danych osobowych dawców i biorców w Ustawie z dnia 1 lipca 2005 roku o pobieraniu, przechowywaniu i przeszczepianiu komórek, tkanek i narządów[12], które są objęte tajemnicą, ale w przypadku pobrania narządu od żywego dawcy, dane dawcy i biorcy mogą być ujawnione odpowiednio tym osobom[13]

Zgodnie z art. 40 ust. 2 pkt 2 ZawLekU lekarz jest zwolniony z tego obowiązku, gdy badanie lekarskie zostało przeprowadzone na żądanie uprawnionych organów i instytucji na podstawie odrębnych ustaw. W takiej sytuacji lekarz jest obowiązany poinformować o stanie zdrowia pacjenta wyłącznie te organy i instytucje.

Zgodnie z art. 40 ust. 2 pkt 3 ZawLekU lekarz jest zwolniony z tego obowiązku, gdy zachowanie tajemnicy może stanowić niebezpieczeństwo dla życia lub zdrowia pacjenta lub innych osób. Ta okoliczność powinna być interpretowana w sposób restrykcyjny, a wątpliwe czy hipotetyczne sytuacje nie kwalifikują się do uchylenia tajemnicy[14]

Zgodnie z art. 40 ust. 2 pkt 4 ZawLekU lekarz jest zwolniony z tego obowiązku, gdy pacjent lub jego przedstawiciel ustawowy wyraża zgodę na ujawnienie tajemnicy, po uprzednim poinformowaniu o niekorzystnych dla pacjenta skutkach jej ujawnienia. Przy czym należy wskazać, iż zgoda ta musi być świadoma i swobodna[15] Zgoda pacjenta powinna precyzyjnie wskazywać osoby i okoliczności, których ujawnienia dotyczy.

Kolejne wyjątek został zapisany w art. 40 ust. 2 pkt 5 ZawLekU. Lekarz jest zwolniony z obowiązku zachowania tajemnicy, gdy zachodzi potrzeba przekazania niezbędnych informacji o pacjencie lekarzowi sądowemu. Status lekarza sądowego określony jest w odrębnej ustawie[16].

Ponadto lekarz jest zwolniony z tego obowiązku, gdy zachodzi potrzeba przekazania niezbędnych informacji o pacjencie związanych z udzielaniem świadczeń zdrowotnych innemu lekarzowi lub uprawnionym osobom uczestniczącym w udzielaniu tych świadczeń (art. art. 40 ust. 2 pkt 6 ZawLekU). Krąg osób wskazanych w tym przepisie jest szeroki i może obejmować również personel pomocniczy (pielęgniarki).

W tym miejscu warto zasygnalizować, iż przepisy art. 40 ZawLekU regulują także kwestię tajemnicy po śmierci pacjenta. Należy wskazać, iż lekarz jest związany tajemnicą również po śmierci pacjenta (z zastrzeżeniem wyjątków art. 40 ust. 2 pkt 1-5 ZawLekU), chyba że zgodę na ujawnienie tajemnicy wyrazi osoba bliska w rozumieniu Ustawy o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta. Osoba bliska wyrażająca zgodę może określić zakres ujawnienia. Zwolnienia z tajemnicy po śmierci pacjenta nie stosuje się, jeśli ujawnieniu tajemnicy sprzeciwi się inna osoba bliska lub sprzeciwił się temu pacjent za życia. Sprzeciw dołącza się do dokumentacji medycznej pacjenta. W przypadku sporu między osobami bliskimi co do ujawnienia lub zakresu tajemnicy po śmierci pacjenta, zgodę wyraża sąd opiekuńczy na wniosek osoby bliskiej lub lekarza.

Ponadto lekarz może zwrócić się do sądu także w przypadku uzasadnionych wątpliwości czy osoba występująca o ujawnienie lub sprzeciwiająca się jest osobą bliską. Sąd, wyrażając zgodę, może określić zakres ujawnienia.

Nawet jeśli pacjent za życia sprzeciwił się ujawnieniu tajemnicy, sąd może wyrazić zgodę, jeśli jest to niezbędne w celu dochodzenia odszkodowania lub zadośćuczynienia z tytułu śmierci pacjenta lub dla ochrony życia lub zdrowia osoby bliskiej. Sąd w takich przypadkach bada interesy uczestników, rzeczywistą więź osoby bliskiej ze zmarłym, wolę zmarłego pacjenta oraz okoliczności wyrażenia sprzeciwu.

Ponadto lekarz nie może podać do publicznej wiadomości danych umożliwiających identyfikację pacjenta bez jego zgody (art. 40 ust. 4 ZawLekU).

Lekarz jako oskarżyciel prywatny lub powód a tajemnica lekarska

Przedmiotem niniejszego opracowania jest kwestia zachowania tajemnicy lekarskiej i ewentualnego uchylenia tej tajemnicy w sytuacji, gdy to lekarz jest inicjatorem postępowania karnego czy cywilnego w związku z pomówieniem o błąd w sztuce lekarskiej bądź naruszeniem dóbr osobistych lekarza w związku z rzekomo nieprawidłowym postępowaniem związanym z udzielanymi świadczeniami medycznymi.

Należy bowiem wskazać, iż zazwyczaj tryb zwolnienia lekarza z tajemnicy lekarskiej przewidziany przez art. 180 § 1 kpk jest wykorzystywany w sytuacji, gdy to lekarz ma zostać przesłuchany w toczącym się z urzędu postępowaniu o błąd w sztuce.

Zgodnie z art. 180 § 2 kpk decyzję o zwolnieniu podejmuje sąd. Sąd może podjąć taką decyzję, gdy wymaga tego dobro wymiaru sprawiedliwości, a nie można ustalić okoliczności za pomocą innego środka dowodowego. Procedura ta ma zastosowanie, gdy lekarz odmówi ujawnienia informacji objętych tajemnicą, powołując się na nią.

Z uwagi na to, że w wypadku określonym wart. 180 § 2 kpk mamy do czynienia ze szczególnymi rodzajami tajemnic zawodowych, obejmującymi różne sfery życia osobistego jednostki lub życia społecznego, u podstaw których leżą często wartości konstytucyjnie chronione, tajemnice te muszą być w sposób szczególny chronione. Trafnie podkreśla się więc w literaturze przedmiotu, że ocena niezbędności dla dobra wymiaru sprawiedliwości musi także obejmować uwzględnienie wagi sprawy, w której zwolnienie ma ewentualnie nastąpić oraz funkcji i rodzaju tajemnicy[17].

W wielu przypadkach, gdy lekarz będzie oskarżał pacjenta o pomówienie będziemy mieli do czynienia ze sprawą z oskarżenia prywatnego. Tym samym już z tego powodu lekarz może mieć problem z wykazaniem przesłanki niezbędności dla dobra wymiaru sprawiedliwości. Jak wynika, z postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 19 maja 2020 roku nie można przyjmować, że jeżeli tylko okoliczność, która ma być ustalona w drodze przeprowadzenia dowodu, po uprzednim zwolnieniu od zachowania tajemnicy służbowej lub zawodowej (art. 180 § 1 i 2 KPK), ma znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy, to w każdej takiej sytuacji spełniona będzie przesłanka niezbędności dla dobra wymiaru sprawiedliwości. Wówczas doszłoby do nieuprawnionego zrównania przesłanki warunkującej zwolnienie z tajemnicy, z przesłanką dopuszczalności przeprowadzenie dowodu i w efekcie do uznania, że przesłanka ta wart. 180 § 1 i 2 KPK jest w istocie zbędna, czemu stoi także na przeszkodzie zakaz wykładni per non est. Wobec powyższego, niezbędność dla dobra wymiaru sprawiedliwości musi zakładać coś więcej[18]. Podobne stanowisko zaprezentował Sąd Apelacyjny w Katowicach w postanowieniu z dnia 13 kwietnia 2011 roku[19]. Z w/w postanowienia wynika, iż doniosłość społeczna zawodów objętych przepisem art. 180 § 2 kpk, w tym zawodu notariusza, sprawia, że decyzja o zwolnieniu z tajemnicy zawodowej nie może być traktowana jak formalność. Koniecznym zatem staje się każdorazowo rozważnie okoliczności konkretnej sprawy i podejmowanie decyzji o zwolnieniu z obowiązku zachowania tajemnicy tylko wtedy, gdy ujawnienie okoliczności objętych tą tajemnicą – i to właśnie przez notariusza – jest rzeczywiście nieodzowne dla zapewnienia prawidłowego orzekania, gdyż brak jest w tym przedmiocie innych wystarczających dowodów.

W procesie cywilnym art. 261 § 2 kpc nie daje sądowi prawa do uchylenia istotnej tajemnicy lekarskiej. Lekarz sam będzie musiał ocenić, jakie informacje będzie musiał ujawnić w interesie osób trzecich. Jeżeli interes osoby trzeciej będzie obiektywnie ważniejszy, co ma miejsce zwłaszcza w sprawach o prawa stanu, to ujawnienie przez lekarza koniecznych informacji nie będzie bezprawne[20].

Czy zatem lekarz może być oskarżycielem prywatnym i składać zeznania w charakterze świadka bez zwolnienia przez Sąd z tajemnicy lekarskiej.

Odpowiedź na to pytanie nie jest jednoznaczna i zależy od okoliczności sprawy. Należy wskazać, iż de lege ferenda pożądane było by umieszczenie stosownego zwolnienia w ZawLekU. W dzisiejszych czasach, gdy każdy pacjent może zamieścić dowolną opinię czy stanowisko nieprawdziwe i przedstawiające lekarza w złym świetle w związku z udzielonym świadczeniem medycznym konieczne jest umożliwienie lekarzowi obrony.

Wydaje się, iż konieczne jest zagwarantowanie mu w przepisach stosownego zwolnienia z tajemnicy lekarskiej. W chwili obecnej lekarz sam podejmuje decyzję czy powoła się na tajemnicę lekarską czy też będzie zeznawać. W wielu sprawach, które dotyczą pomówienia czy naruszenia dóbr osobistych mamy do czynienia z upublicznieniem przypadku, a zatem w takiej sytuacji lekarz może podnosić, iż doszło do dorozumianego zwolnienia z tajemnicy lekarskiej przez samego pacjenta. W takiej sytuacji lekarz już nie ujawnia tajemnicy lekarskiej i może składać zeznania.

Ponadto w doktrynie, akcentując względny charakter tajemnicy lekarskiej, zasadnie wskazuje się na szczególne okoliczności, wprost nieobjęte ustawowymi dyspensami, w których ujawnienie tajemnicy lekarskiej może być uzasadnione koniecznością ochrony innego dobra. Sytuacja taka zachodzi w szczególności wówczas, gdy lekarz zmuszony jest ujawnić tajemnicę pacjenta we obronie własnej, gdy jest to konieczne do wykazania prawidłowości jego postępowania w sferze objętej tajemnicą medyczną. Sytuacja taka ma miejsce wówczas, gdy pacjent oskarża lekarza, stawiając mu zarzuty oparte na faktach objętych tajemnicą. W takiej sytuacji dobro pacjenta związane ze sferą tajemnicy lekarskiej może ustąpić względem potrzeby ochrony dobrego imienia lekarza oskarżanego lub pomawianego przez pacjenta o błąd medyczny i wyrządzenie krzywdy pacjentowi[21].

Występująca w takiej sytuacji kolizja pozostających ze sobą w konflikcie wartości musi zostać rozstrzygnięta przy uwzględnieniu zasady proporcjonalności, zgodnie z ogólnym mechanizmem harmonizowania pozostających w kolizji praw (zasad prawnych), którego wzorzec zawarty został w art. 31 ust. 3 Konstytucji RP.

Tym samym w ramach dochodzenia swoich praw lekarz będzie mógł złożyć zeznania zarówno w postępowaniu cywilnym jak i karnym bez narażenia się na odpowiedzialność z tytułu ujawniania tajemnicy lekarskiej.

Podsumowanie

Tajemnica lekarska stanowi fundamentalny obowiązek lekarza, chroniący prywatność pacjenta i budujący zaufanie niezbędne dla prawidłowego procesu leczenia. Obowiązek ten ma swoje korzenie historyczne i jest ściśle uregulowany w polskim prawie, przede wszystkim w Ustawie o zawodach lekarza i lekarza dentysty oraz Kodeksie Etyki Lekarskiej. Chociaż zasada poufności jest silna i trwa nawet po śmierci pacjenta, prawo przewiduje szereg ściśle określonych wyjątków, umożliwiających ujawnienie informacji w sytuacjach, gdy jest to niezbędne z uwagi na przepisy prawa, bezpieczeństwo pacjenta lub innych osób, czy w kontekście postępowań sądowych.

W postępowaniu karnym istnieją specyficzne mechanizmy przełamywania tajemnicy, jak zwolnienie przez sąd (art. 180 § 2 KPK), natomiast w postępowaniu cywilnym brak jest możliwości uchylenia przez sąd tajemnicy lekarskiej (art. 261 § 2 kpc).

Natomiast lekarz w ramach dochodzenia swoich praw będzie mógł złożyć zeznania zarówno w postępowaniu cywilnym, jak i karnym, bez narażenia się na odpowiedzialność z tytułu ujawnienia tajemnicy lekarskiej, albowiem ujawnienie tajemnicy lekarskiej może być uzasadnione koniecznością ochrony innego dobra, czy li obrony dobrego imienia lekarza.

Podsumowując, choć tajemnica lekarska jest silną zasadą poufności, trwającą nawet po śmierci pacjenta, prawo przewiduje szereg ściśle określonych wyjątków, umożliwiających ujawnienie informacji, gdy jest to niezbędne ze względu na przepisy prawa, bezpieczeństwo pacjenta lub innych osób, czy w kontekście postępowań sądowych.

Wydaje się również, iż należałoby podjąć stosowne działania w celu zawarcia w ZawLekU zapisów umożliwiających zwolnienie lekarza z tajemnicy lekarskiej w sytuacji, gdy lekarz podejmuje obronę na skutek pomawiających czy naruszających jego dobre imię działań pacjentów.

[1] Słownik Języka Polskiego PWN https://sjp.pwn.pl/sjp/tajemnica;2528548.html

[2] M. Matusiak-Frącczak, Tajemnica zawodowa – zarys problematyki [w:] Ochrona poufności komunikacji klienta z adwokatem. Standardy międzynarodowe, standard Unii Europejskiej oraz standardy krajowe wybranych państw a prawo polskie, 2023

[3] Postanowienie Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu z dnia 4 listopada 2010 roku II AKz 588/10

[4] M. Matusiak-Frącczak, Tajemnica zawodowa – zarys problematyki str. 3

[5] Tj. Dz. U. z 2024 roku poz. 1287 z późn.zm.

[6] https://nil.org.pl/dokumenty/kodeks-etyki-lekarskiej

[7] Tj. Dz. U. z 2024 roku poz. 581 z późn. zm.

[8] Tj. Dz. U. z 2020 roku poz. 442 z późn. zm.

[9] Wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Krakowie z dnia 15 grudnia 2017 roku II SA/Kr 1206/17

[10] Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 Kodeks Postępowania Karnego (tj. Dz. U. z 2025 roku poz. 46 z późn. zm.zm)

[11] Art. 27 ust. 1 Ustawy z dnia 5 grudnia 2008 roku o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi (tj. Dz. U. z 2024 roku poz. 924 z późn. zm.)

[12] Tj. Dz. U. z 2023 roku poz. 1185

[13] Art. 19 ust. 2 Ustawie z dnia 1 lipca 2005 roku o pobieraniu, przechowywaniu i przeszczepianiu komórek, tkanek i narządów

[14] A. Barczak-Oplustil, T. Sroka (red.), Odpowiedzialność publicznoprawna. System Prawa Medycznego. Tom 6, 2023 s. 980

[15] Postanowienie Sądu Apelacyjnego w Katowicach – II Wydział Karny z dnia 13 grudnia 2017 roku sygn. akt II AKz 796/17

[16] Ustawa z dnia 15 czerwca 2007 roku o lekarzu sądowym (Dz. U. nr 123 poz. 849 z późn. zm.)

[17] Postanowienie Sądu Najwyższego – Izba Karna z dnia 19 maja 2020 roku, I KZ 8/20

[18] Postanowienie Sądu Najwyższego – Izba Karna z dnia 19 maja 2020 roku, I KZ 8/20

[19] II AKz 232/11

[20] L. Ogiegło (red.), Ustawa o zawodach lekarza i lekarza dentysty. Komentarz, wyd. 2, 2015

[21] L. Ogiegło (red.), Ustawa o zawodach lekarza i lekarza dentysty. Komentarz, wyd. 2, 2015